(Наьсарех гIала хьаяь 50 шу дизара накъадолхаш)
Школе йоазон болх беш хилча, шоашта йолча оаттонна бераша хоатташ нийслу, сенгара дIаволавала веза, аьле. Из дагадийхар сона, Наьсарех гIала яха цIи тиллар а юххьанца из мишта яр а дувца безам болаш Iохайча. Укх шера 50 шу дуз, ГIалгIай мехка дог детталуш йолча керттерча моттигах гIала хьаяь. Вай мехках даьхачара цIадаьхкачул тIехьагIа, са еррига бера ха, цул тIехьагIара вахар, дукхагIча даькъе, дIадахад Наьсаре. Цудухьа цун доазон тIа мел хулаш дола хIама гуш, дагадоагIаш, диц ца луш, ваьхав со айса цун лаьтта даьккхача 57 шера. Таханара бераш цу заман чухь хинна хIамаш дIадийцача теша а тешац, бакъдац из, оал. Шоашта дайна ца хилча теша хала долаш, селлара доккха хувцамаш хиннад вай мехка.
Массехк улица мара яцар ерригача Наьсаре. Керттера яр Свободы (хIанз С. Осканова), Ингушски, Асфальтни, Магистральни я оалараш. Кхы мел яраш царех хьакхеташ, нах бахаш а цабахаш а яр. Цар керттера хилар а цхьацца бахьанца дувзаденна дар. Масала, Свободы яхача улицо ювзар Шолжа-ГIалий тIа Iочукхаччалца мел яда юрташ. Цул совгIа укхаза дар района культура ЦIа, "Ленина никъ" яхача газета редакци, военкомат. Эггара хозагIйола моттиг яр мехкарий хи тIа ухаш а керда кхийла нускалаш хи тIа доахаш а хиннар. Ингушски улица тIа яр эггара йоккхагIйола хьайра (мельзавод), района электроподстанци. Вешта аьлча, из яр маькхи сердали луш хинна улица. Никъ шаьрагIа хиларах тиллаяр Асфальтни яха цIи. Цул совгIа мехка керттерча боккхача наькъах дIакхеташ а яр из. Баку – Ростов оалача новкъа вала йиш яр цу урама гIонца. Тахан вай Ж.Картоева цIерагIа я оала улица, цу заман чухь Магистральни яр. Ерригача районе цул шерагIа улица яцар аьнна хет сона. Цхьабакъда цул халагIа а яцар. Асфальт меттел, жагIа билла яцар из цу хана. ДогIа ма дийллхинге, машен-м хIаьта а йохалургьяцар цига гIолла, гонга кхоачаш хьамча санна хотта хулар, кхыметтел гIашлой а хала лелар цига. Водаш хилча, цхьаннахьа карта йисте гIолла даьккхача наькъа такилгах мара вохалуцар. Боккхача наха шера улица аьле йоаккхар цун цIи, из аьлча массанена ховра ювцар малагIа моттиг я. ХIаьта а хоза уйлаш ювзайора бераша цунца. Из шера йоландаь, цхьан хана трамвайш леларгья цига гIолла, оалар. Цхьа фаьлга тIара, хила йиш йоаца хIама санна дувцар цох. Из яр-кх 60-ча шерашкара керттера Наьсаре.
Наьсарерча переезда т1ехваьлча, дехьа-сехьа трассага кхаччал йола моттигаш яьсса яр. Заводской район аьле вай цIи йоаккхар цу хана хургйий ховш а яцар. Барта майдан тIа кхаччалца хьалбода никъ болча ягIар кIарсхала гаьнаш, царна кIалха Iи доландаь, дулха базар хулар. Цу гаьнех дулх хьал а элле, мозашта кIарсхала ткъовронаш лестаеш багIаш хулар хасап деш бола нах. Еррига гонахье яьсса яр. Гобаьккха кхаш мара хIама дацар. Бакъда массанена йовзаш яр укхаза цхьа моттиг, цох оалар канала йист. Алханчуртски канал IодоагIар Наьсарен магIарча оагIорахьа гIолла.
— Мичахьа вах хьо? – аьнна хаьттача, дуккхачар луш дола жоп цунца хетта хулар.
— Канала йисте-, аьлча кхоачам хулар. ХIана аьлча Наьсаре цунна йисте бахаш дукха нах бацар цу хана. ХIанз цигара вIаштIардаь цIенош а дацар. Уж 1962 шера "Электроинструмент" завод йиллачул тIехьагIа мара хьалдинзар. Канала дехье-м вIалла ювца а езацар. Цигахьа дехьадала духьаш бераш дацар цу хана. Ялатий кхаш лорадеш, говраш тIа багIаш лелаш унзара хаьхой хулар. Хьалоаце таIазар дора. Цар цIераш хIанз а йицлуц сона. Ба-м дукха бар уж, бакъда цIимхара лоархIаш хиннараш шийъ вар: Амадии ТIахIири.Оасар санна хьалтIаяьнна буц яккха йиш яцар царгахьара. ХIаьта а Iелуцар каналал дехьа ца ваьлча, тIий хилча из де хала а дацар. Цу дехьагIа моша хьажкIа, дозалла кортош чудаха латташ гидуаргаш хулар. Кхы фу деза берашта? Бакъда сона эггара хозагIа хеташ хинна моттиг яр алингаш (ПаьтIамата зизаш) дагIаш хиннар. БIаьсти яьлча, ялаташ дIаде пайдан доацача, гувнаш долча аренцара еррига босе цIаста мо цIиййий дагIаш хулар уж тамашийна зизаш. Наггахьа саг мара водацар цига, гаьна хиларах. Школе уж зизаш дахьаш енаяр цхьа йиIиг. Уж бIаргадайча, английски мотт хьехаш волча хьехархочо (Амир яхаш цIи йолаш, вар из эрсий зIамига саг) хаьттар:
— Мичара денад хьона уж хоза зизаш? – цу хана гIалгIай оамал яцар е зизаш леладеш а, е зизаш совгIата телаш а.
— Вошас деннад, — аьлар йиIига.
— Сона хов уж мичахьа дагIа,- цар къамаьла юкъеийккхар со.
— Со вига веза Iа цига,- аьлар хьехархочо. Со раьза хилар.
Кхоана кIиранди да яхаш, салоIача дийнахьа зизаш долча даха вIашагIделлар оаха. ХIаьта цо шийца йоалайир кхы а ши кхалсаг – юхьанцарча классашкара ши хьехархо.
ЦIерал цIех зизаш дагIача цу моттиге аркъалвиже цхьа юкъ йоаккхар цо. ТIаккха, цхьан кулга гола Iо а гIортайий, гобаьккха дIа-юха хьожар. Тамаш йора цо шийна гуча хозалах.
Цхьан-шин сахьата цига а хинна, хьехархоша морхIаш дизза зизаш а даьха, цIадаьхкар тхо. Иштта яр канала дехье. Нах кхоаба оагIув санна яр из цу шерашка.
Цхьаькха цхьа моттиг яр берий са тIалатташ а, цунца цхьана унзаро хеташ а. ХIанз Аушев Рашида цIерагIа стадион а культура дворец а йолча, учхоз оалаш сомий а баьцадаарий а бешамаш яр.Сомий беша хулар гуржий боалаш, гIамагIаш, Iажаш. Хаьсаш долчахьа дукхагIа дIаювш хиннараш нарсаши помидораши яр. Цу тайпара бешамаш ерригача районе кхы яцар. Унзара цар хилар бахьан дар, магIа йисте михашта юхе латтар аьлах яь бу. Хаьхочун фусам яр из. Аламбики Iадалмажити бар хаьсаш лорадеш, Яхьья вар сомий бешага хьожаш хиннар. ТIеххьарвар, лоа мо кIай модж йолаш, воккха саг вар. Из чувахалга хайча; бераша зиб бора сомашта. Из дора баьцадаарашта а. Говра тIа вагIача хаьхочун бе цкъаза дахчан тур бIаргаго йиш яр, из цо леладора зIамигача къушта болча кхерама.
Канала берда тIагIолла кхы а магIахьа хьалвахача фуд ха ловш хулар тхо. Цхьан дийнахьа, делкъал тIехьагIа, цигахьа ваха лаьрхIар аз. Цхьаьккъа. Гаьнна хьалвахар со.
Новкъа бетталора кхашка баьхка нах, берда йисте ягIача кIарсхалашта кIалха салоIаш е хIама дуаш багIаш хулар уж. Шоашта хIама молаш, картех ловзаш багIа кагийнах го а йиш яр укхаза. Наггахьа йоагIар аьлах етта говра е вира ворда. Из дIаяххал шера бар берд. ХIаьта со-м бухь билла водаш вар. Гаьнара дIахьежача, лардаш йоахкаш, моттигаш яр. Цхьан эрий ара, мишта, сенна ехка лардаш яр-те уж, аьле хеталу сона хIанз а. ЦIеношта йохкача хьисапе яцар уж, сийленг догIа кийчъяьча кIийленах тара яр. Дукха гаьна доацаш, хьун юкъера хьахезар сона жIалей Iехар, наха ду къамаьлаш. Кхийтар се мичахьа кхаьчав. Из яр Тухан ваха моттиг. Наха иштта цIи йоаккхаш, массаболча наьсархошта йовзаш яр из моттиг. ХIанз "105 массив" аьнна цIи дIаяхай цун. Цу хана сона хацар Тухан малав а из хьун юкъе хIана вах а. ТIехьагIо хайра цох дола бакъдар, ше а вайра. Юкъерча дегIара, керо саг вар из, диза дегI долаш. Из тайпан Йовлой вар. Массахана говраца лелар Тухан. Мишта нийсвеннавар из саг ца вахача хьун юкъе? Дувцача канала шинна оагIорахьа 12 километр хиллал йолча моттиге кIарсхалаш ягIар. Уж егIаяр хин бердаш Iо ца херцийта, лаьтта чIоагIде. Вай цIадаьхкачул тIехьагIа, цу юкъера гаьнаш тедаш моттигаш нийслора, цудухьа уж лораянза яргйоацаш яр. Мелиораце районни боахамо дехарах, хи йистош лораяра декхар шийна тIаийцадар цо. Ше валлалца йолча хана, из гIулакх кIал ца дуташ, чакх а ваьлар. Хьун юккъе дагIар цун цIенош. Юххьанца цига лампай сердал, газ, хий дацар. Уж доацаш ваха атта дарий, хатта дезац аьнна хет сона… Со цига кхестташе, баьдъелар ара. ЦIагIарбараш саготде баьннаб. Шоай бер чу ца дена саг, цу сахьате канал долчахьа водар. Из геттара диза а доагIаш, унзара дар зIамигача берашта. Во хIамаш нийслуш моттигаш а хиннаяр цунца ювзаенна. Наха аьннад, цхьа кIаьнк вар укх йисте лелаш. Бокъонца са сурт хиннад хьадийцар. Тха нана геттара чIоагIа кхераенна хиннай, со хила вахав мотташ. Цар лехача юкъа, со чукхаьчавар.ТаIазар дир сона, кхы канала йисте гIоргвоацаш.
Цу хана духхьал цхьа Тухан ваьха Iацар хала. Беррига наьсархой хи тIа аха безаш, дахча доагаде дезаш бар. Лакхе аз хьоаха ма дарра, Свободы, Ингушски ши улца вIашагIкхетача йоккха хин колонка йоаллар. Цу гонахьара нах цига хий да ухар. Цхьайолча хана хи тIа баьхкача наьха аргIа оттар цига. Гортоп яхаш ков дар кирпишкаш еча завода юххе. Цигара Iай йIовхала боагабе кIор эца безар. Цун кIалтилла дахча Iалашде дезар, цхьан пишко цхьа машен йоагае тарлора шелал латтача юкъа. Лоацца аьлча. Атта бахацар цу хана нах. Наьсаренга хьакхачацар газ. Тхона из чуйиллар 1976 шера. Наьсаре город йола дикка ха яр цу хана. Хий а кхаьчар наьха коашка. ХIанз эггара дукхагIа садуаш хиннараш лампаш яр. ХIа аьнна хIама де, телевизорга хьажа, язде, деша Iо ма хайнгехь; "тIакъ" аьле, лампаш дIайовра. Трансформатора низ таацар массехк улица токаца Iалашъе; чIоагIа тата деш, эккхар. Цхьайолча хана ала баьле, йоагаш хулар. Кхы из метта ца йоагIаш, итташ шераш дIаухар.Ехача латташ шиъ-кхоъ ди доаккхар.Наькъашка лампаш йогIилга-м дагадоха а дезацар. Цхьаццаболча наха шоай коанаIартIе сийрдаяккха егIар мара, лампа хилацар улицаш сийрдайоахаш. Цига кIоаг боалле, Iочувежа вар-кх новкъа воагIа саг. Къоалаш деча наха гIо деш а яр цу тайпара боадо. Дорий къоалаш? Массе тайпара-м дора. Етташ, нахагара хIамаш дIайоахар; цIагIа чубувлар, тикаш кхухьар, говраш-доахан кхувлар, Наьсаре гIолла чакхйоала цIермашен йитацар. Цудухьа "Западный Бон" аьнна цIи дIаяхаяр цун. Вайцига гIолла тIехйоалача хана, цIермашена кораш дIакъувлар. Вешта аьлча, цхьаццабола кагий нах бар, совцабе саг воацаш, уркал баьнна лелаш. Iаьдало шийна могаш бола къовсам лоаттабора цу тайпарча нахаца. Цу хана милице балха хинна нах доккха дегIамаш долаш, дIатIахьежача унзара бар. Сона дагавоагIа капитан хинна
Халухаев Махьмад. Из воагIа аьлча, миччахьа гулденна дагIа бераш дIадовдар. Лакха дегI долаш, тенна, цIимхара бIарахьажар долаш саг вар из. Иштта вар Нальгиев Хьасан, кхыбараш. КIеззига а бокъо толхайича, бехк бора цар, законаца доагIаш доаца хIама леладайтацар. ЦIаккха дицлуц сона цкъа сайца нийсденнар. Хетаргахьа, цу хана са дийтта шу даьннадацар. Боккхача, машенаш лелача новкъа ваьнна, велосипед хехкаш лелар со. ХьалвоагIача цхьан милиционера дIавийхача, тIера Iоваьнна, дIатIавахар.
— Укх новкъа велосипедаца лела мегаргвац хьа ха йола саг,- аьлар цо сога.
— Кхы леларгвац со, цаховш венав со укхаза,- аьлар аз.
Шортта Iолохвенна, цкъа хьалхарча чархах йоаллари, тIаккха тIехьашкарчох йоаллари – ши золотник хьаяьккхар милиционера. Чархаш хьахийцар, Iойоассайир.
— Волле хIанз чугIо, — аьнна, дIавахар из.
Цу тайпара хIама деш, гургдац тахан полице цхьан болхлочо. Доре, бераш наькъашка кIезигагIа доаде мегар, машенаш тIаетташ.
Машенаш хьоаяь йолаш, цу хана Наьсаре мел, малагIа машенаш яр дувца лов. Таханара хIама гIанахьа а гургдацар моттигерча наха, хургда аьлча тешарг а бацар. Наггахьа новкъа гучайоалар мухь кхухьаш йола, низ бола "Маз". Бата тIа дехьа-сехьа хьун хьакхарч латташ, яр из. ХIанз цу тайпара машенаш музее а гой тамаш я. Къаьнарча "Зила" самосвалаш хулар наггахьа; гIишлош еча эша маркхал, гIум, кирпишк тIакхухьаш. Вайцига яр иштта дахчан борташ дола а самосвалаш санна лелаю а "газикаш." Каст-каста гучайоалар бешка тIаягIа феткен е бензин кхухьа машен. Номераш яр цар хIанз йоацача тайпара. Серен меттел латташ хулар "ГЕ", "ЧИБ" яха алапаш. Наьха шоай доалахььяраш "ЧИА" яхача алапашца белгалъяь хулар. Бакъда уж дукха яцар. Яраш а "Москвичаш", "Победаш", къаьнара "Волгаш" яр. Машенаш чIоаггIа тоъаш йоацачох тара дар городера гIулакх, хIана аьлча тикашка маькх кхухьаш лийнар, сигала беса басар хьекха, цIа тIадагIа ворда яр. Бакъда догIан тIадам чубаргбоацаш, массе оагIорахьара къайла яр из. Ворда улица тIа яьлча, цу сахьате хьакхетар дега тоам беш йола керда хьаяьча маькха хьаж. Хьалхашка ворда лехкаш ваьгIар, кIай халат дувхаш, къоаналгахьа леста, юкъерча дегIара саг вар. Духхьал говра доал дича валацар из, тикашка маькх дIачуяла езар а ше вар. Иштта ца хилча-м кIай халат а дувхарг мича дар цо. Ворда тIехьа берий бIарчча цIоз хулар. Кхетаде хала дар, меца долаш лел уж цун тIехьа е хозахета лел. Цу ханарча берий Iаьдал дар, йоагIача ворда а машена а тIехьатовсадале, хехкалуш. Цудухьа лелар мотт сона уж сийнача ворда ларах. Цкъаза, тIера Iо а ийккхе, барт бетта оттар маькх кхухьа къонах. Бераш дайде къайлалелхар, шоашта еттаргйоацаш. Почтера посылкаш дIа-юха кхухьаш лелар цхьаькха ворда. КхоалагIъяр санэпидстанце доалахьа яр. Шоаш къахьегама коллекивашка, организацешка цхьацца молха-хIама тоха болхаш хилча, цунца болхар цигара лораш. ХIаьта берашта эггара дукхагIа езаш хиннар яр тиша пахашкаш дIаийеш хиннар. ТIавагIаш гIумке а волаш, ерригача улицашка гIолла чакхйоалар из. ДукхагIа тиша пахашкаш дIаенначоа зурма, шоклекхарг е хьамча бургац лора. КIезигагIа енначоа лураш ахкаргаш дар. Цхьайолча хана тишъяланза, цIагIа эшаш кIада хIамаш дIателар бераша, боккхагIчарна дIа ца хайташ. ЧIоагIа безам бар моллагIа цхьа совгIат даккха. Лоацца аьлча, наха Iунал лаьттараш цу хана говра е вира вордаш яр. Кхыметтел цар даьй а бовзар, хIана аьлча уж а яцар Наьсаре сов тIехъяьнна дукха. Цу сахьате йовзар Цечоев Керама, Циздоев Хурана, Дидигов Ахьмада, Оздоев Батарбика говра вордаш; Мусаев ТIауса, Газдиев Iалаудина вира вордаш. Цар гIо-новкъостал даь бIаьш дезалаш бар городе бахача наха юкъе.
ХIанз городе дIа-юха хьежача, унзарвоаккхаш дукха тайп-тайпара улгаш доахк тикай цIераш тIаязъяь. ДукхагIъяраш гIалгIашцеи гIалгIай меттацеи цхьаккха бувзам болаш а яц. Еррига Наьсаре ийрчаяьккхай цар. Го йиш я "Марсель", "Париж", "Европа", "Италия", "Зендан", "Арабика" яха а кхыйола а тикаш. ХьалхагIа уж харцахьа-бакъахьа хьалдийтта улгаш дацар. Тикан даь е цу чу мах беча сага цIи йоаккхар царна меттел. Масала, городе яр Шамсудина (Бештоев) тика, Халата (Цароев) тика, Мехьте (Муталиев) тика, Шукарбе (Муталиев) тика, Дауда(Кодзоев) тика, Зале тика, ГIапура (Эльджеркиев) тика, кхыяраш. Из аьлча кхоачам болаш дар ювцар фу моттиг я хара. Царех хIараяр ший белгало йолаш, наха багаяха яр. ГIапура тика тIа хулар мо хоза маькх цхьаннахьа хилацар, дукхагIа цу чура иййора Iаьржа маькх.Сипсой-ГIалий тIа хьа а еш, лаьрххIа цIермашена станце болхлошта хьалкхухьаш яр из. Тика ше а яр цIермашена вокзала юххе. ТIадувха барзкъа, хоза хьаж йоагIа дегIах тоха хIама эца ловш вале, Дауда тика тIа ваха везар. Кхача эца безам бараш ухар кхыча тикашка. ТIехьагIо Свободы урамагIа хьайир "Гастроном". Цун цхьа цIа книжкаш дохкача тиканна дIаденнадар. Школе водачоа а, говзаме литература деша безам болчоа а, Iилман кIоаргенаш тахка дага волчоа а дика новкъостий бар цу чу болх беш хинна йижарий Бековар, Эсмурзиева Марем, кхыбараш. Цу чу дIачувхача, сиха арвала безам болаш хилацар зIамигавар а воккхавар а, дукха сакъердаме, хоза арадаьха книжкаш цу чу хиларах. Кхы а дикка ха яьлча, хьалъю городе йоккха универмаг, хIанз цу чу "Сельхозбанк" я. Базар цаI мара яцар цу хана. Из яр карарча хана вай Малсаганаькъан базар оалар. Хьалкхесса кий Iойожаргйоацаш, сел дукха адам хулар цига. Уж бар гIалгIай, хIирий, нохчий, казакий мехкашкара баьхкараш. Цу базар тIа доацаш хIама дацар, бакъда геттара готта яр из селларча адама. Хотта болча дийнахьа цу юкъе лийна саг барзкъа дикка бIехдий, маьчеш йовзаргйоацача яьхе хулар. Цу юкъе лелаш милици а хулар, спекулянташ лувцаш. Iаьдало бокъо луцар, хIамаш цхьаннахьара хьа а ийеш, маьхаш тIа а детташ, вокхазахьа юхайохка. Царех зуламхой лоархIар. Уж шоаш а цар бейоахка хIамаш а йовдайий дIахьора, гIод техе, хIамаш дIаяьхе цIабохийтар. Цу тайпарча милиционерашта сардамаш чIоагIа доахар исташа. "Фабрика" яха базар хьаяь дукха ха яц. Хьалха, 90-ча шерашка кхаччалца, цу цIеношка трикотажни фабрика яр. Изи "Электроинструмент" оала заводи хьалйича, дикка паргIатбаьлар укхазара нах. Хьабе болх, чуда алапи хилар. Цу шин предприяте къахьийгараш эзараш бола наьсархой бар. ДагадоагIа, школе дешаш долаш, экскурсе дигар тхо фабрике. Йоккхача, кIаданна басар деча цехе кхаьчача, фаьлгий дунен тIа кхаьчача санна хетар. ЭгIахьара хьалдоагIаш дола кIада, бIаьстан баь тIа санна зизаш латташ, хьалъарадоалар. Дукха барзкъаш а тегар фабрикан тхов кIалха. Укхаза дукхагIа болх баьраш мехкарий бар, шоашца Ставрапольски краера казачкаш а йолаш. Вешта, укхаза директор а хилар эрсий кхалсаг. ГIалгIачунга маьре а йолаш, Маржан аьнна гIалгIаша цIи а тилла яр из. Заводера а фабрикера а мехкарий хестабеш дар нохчий иллиалархочо Магомедов Султана дIаоалаш хинна "Наьсарера мехкарий" яха илли. Цу хана из касташха хаза йиш яр тайп-тайпарча моттигашка. Къаьстта хоза декар "балха чIоагIа тIера ба Наьсарера мехкарий" яха дешаш.
Сибре лазараш лувцарах, берашта кхераме хеташ, бIаргабайча бер делхаш, нах а нийслора города наькъашка лелаш. Царех цхьабараш тувлорах бар. Масала, ПаьтIамат яхаш кхалсаг хулар, тикай лакхача лагIаш тIа яьле, ягIа тоам боацача тайпара ягIаш.
— Ий, устаз!- оалар из бIаргаяйнача кхалнаха, сихагIа гаьнабала гIерташ. Кхувш боагIача кIаьнкаша из бегйоаккхар, къабеннараша бехкаш доахар. Бакъда ПIаьтIамата уж берригаш цхьатарра бар, цо бIеха къамаьлаш а деш, яппараш еш накъабоахар уж. Из могаш йоацилга ховча наха цунцара къамаьл кхы дIаьхдацар.
ДегIаца низ болаш, кхувш воагIаш зIамига саг вар, Iийса яхаш цIи а йолаш. ТIаювхаш кочи галфе хачии мара хIама хилацар цун. Когаш даим берзана хулар. Из а вар дика могаш воацаш, хIаьта ший карах во хIама далийтацар цо. Кагийча наха ахчаш телар цунна. Цудухьа уж дукхагIа гуллуча автовокзале кхесташ хулар из. Цкъаза Iийсайга, цо фу ду хьажа, кагийча наха оалар:
— Iийса, цу дIарча йоIа Iа барт боаккхе, оаха дуккха ахча лургда-кх хьона.
— Со эгIаваьв мотт шоана? – хулар Iийсас луш дола жоп.
Цхьаькха, къоаналгахьа леста саг вар, сона хеташ, Iумар яр цун цIи. Кулгий ка эгаш, меттаза волаш вар из.Цхьаккха дош бIарчча хьаала магацар цунна. Дувцаш хозар, тIом болча хана, дийна воллаше, фашисташа лаьттах велла хиннав из, яхаш. Цу хана кхийттад оалар цох из лазар. Из бокъонца бакъдий тхона хацар, хIаьта а теша-м тешар наха дувцачох. Цул совгIа, бераш хьаста гIерташ, царна е конфет, е бIар, е чIорак дала гIерташ хулар из даим, уж шийх кхераргдоацаш. Къа хетар тхона цох.
Иштта даим Наьсаре лелаш хулар тувлорах вола кхы а ши-кхо саг. Цар цIераш яр ТIахIир, шоллагIчох Алёша оалар, кхоалагIвар Мамайг яхаш вар. Сага дагадоацаш дола хIама хьадора цар. Масала, ТIахIир цхьан дийнахьа, цIе пахашк лестаеш, духьалваха хиннав йоагIача цIермашена. Гаьннара из вайча, поезд сецай. Iо а ваьнна, шийна тIавенача машинистага:
— ГIаьле йий хьога? – аьннад хиннад ТIахIира.
Из "берригаш цIагIа боацаш" волга а хайна, дIавахав вож.
Боккха юмористаш а бахар Наьсаре. Царех цаI вар Евлоев Аюп. Новкъосташа бокъонца цIи ца йоаккхаш, Фотя оалар цох. Цкъа Москве ваха хиннав Фотя. Ше Iо ма кхаьчча, цIермашена вокзале цIогIа техад:
— Носильщикаш! Носильщикаш!
Хьабайддаб Фотя волчахьа Москвера носильщикаш:
— Фу эшар хьона?
— Салам-моаршал да шуга Наьсарерча носильщикашкара, — аьннад йоах Фотяс.
Анекдоташка дукха вувце а, гIулакхаца саг вар Аюп.
Кхыча тайпара, даим къахьегамах боахка, нах а го йиш яр городе. МоллагI деза денош долча хана, районерча культуран цIагIа, хьакимаша дакъа лоацаш, ц1ай дездара хетаяь собранеш хулар. Уж чакхъяьлча, чура арабоагIачарна юкъе балхаца гIорбаьнна нах хулар. Тахан санна дагадоагIа, духьаллатт сона Социалистически Къахьегама Турпала, доярка хиннача Барахоева Лемкай сибат. Баламаш тIа кхуллаш петара цхарал болаш хулар из. Къаьстта а хоза хетар цун дошо седкъа, доаккхал дора цу тайпара кхалсаг вай къаман хиларах. Иштта дуккхаза бIаргавайнавар сона Албогачиев АртагIа. Сийрда-моро бос болча пиджака тIа боаллаш хулар цун седкъа. ЦIихеза коартолаш лелаер унахцIена а, дегIаца низ болаш а, кадай а хеталора. Иштта хетийтар из кIаьдвалар доацача цун волаваларо. ХIаьта кхоалагIвола турпал Кодзоев Бахьаудин сона сайна вовзаш вар, из волча массехказа хиннавар со, цох дукха доккха доаца книжкилг яздеш. Вешта аьлча, наьсархошта юкъе го йиш яр, масал эца мегаргдола дукха нах.
Дешарах ца хьоахадеш Iийча, нийса хургдац аьнна хет сона. Наьсаре керттерча даькъе 70-гIа шераш хьатIакхаччалца шиъ мара юкъера школа яцар. Уж яр 1-гIеи 2-гIеи школаш. Юххьанца уж тоъаш а яр. Бакъда цхьадола бераш гаьнара хьааха дезаш хулар. Цу шиннена юкъе а дикагIа лоархIаш яр Наьсарера №1 йола школа. Цкъа-дале, из йоккхагIа яр. Кхозза вIаштIардаьча цIагIа яр из. ШозлагIа-дале, мел эша хьалаш долаш яр: лаборатори, спортивни зал, кино хьокха класс, къахьегама мастерскеш, биологи хьехара эша беш, машенаш хьехара класс, тIема гIулакха лаьрхIа нийсбенна дIаовттара майда, герзаш, футбольни, волейбольни майдаш, иштта кхыдараш. Эггара доккхагIдола школан рузкъа цун хьехархой бар. Района дикагIбола педагогаш вIашагIтехабар цига. Уж дуккхача къамех бар. Эрсий мотти литературеи хьехар – эрсе, физика хьехар – казачка, математика хьехар – хIире, физкультура хьехар – гIалгIа, хими хьехар — татре, географи хьехар – эрмало. МассагIа вар уж кхы а. Юххьанца цига директор хиннар а эрсе вар. ТIаккха вера Сакалов Башир, цул тIехьагIа Беркенхаев Жабраил, Арсамаков Мухьмад, Мальсагов Ювсап, Дидигова Рая, Бериханов Жабраил, Хаутиев Заьлмаха…
Беркенхаев цу школан кулгал деш волча хана, готто яр цига дешача берашта. Классаш тоъаш яцар. Цу хана хьалйир Наьсарера №3 йола школа. Бераш шин даькъа декъаделар. ЦIермашеннаькъа переездал дехьагIа дахараш кердача школе дIадахар. Царца дIавахар директор, массехк хьехархо. Перездал сехьагIа дахараш къаьнарча школе дисар. Сона хеташ, уж а вожаш а чIоагIа паргIатбаьхар цу гIулакхо. Нийса ахаш хIана бац аьнна дешархой дIабахача а, классаш-м йоассаеннаяцар. Сибрера цIабаьхкачул тIехьагIа, гIалгIай юха бебаш баьхка зама яр из. НийсагIа аьлча, из дар 1972 шу. ХIаьта №4 йола школа дуккха тIехьагIа йир (1977), цу хана со университета студент вар. Царел совгIа сайранара школа яр Наьсаре. Из а цхьоалагIча школан цIагIа яр. Тайп-тайпарча ханашка цунна керте лаьттар районе дика вовзаш хинна ши саг: Картоев Мусе Мухьмади Дидигов Бексолта Бориси. Массане таро яцар, дийнахьа дIа а ухаш, деша, Iилмаш карадерзаде. Цхьабараш шоай дезал кхаба болх бе безаш хулар, вожаш ха дIаяха нах бар. Цу тайпара дешархой бар сайранарча школе дешаш хиннараш. Цар урокаш цкъаза ах бийса яллалца хулар.
Иштта городе деша йиш яр балха говзал Iомаю дешар а. Масала, шиъ училище яр болх беш. Наха кIаьнкий училище, йиIигий училище аьнна йийкъаяр уж. КIаьнкийяр ГПТУ-14 яр. Укхаза Iомабора токараш, слесараш, сварщикаш, трактористаш, шофёраш. ТIехьагIо бухгалтераш а хилар цига дешаш. ЙиIигий лоархIаш яр №27 йола училище. ХIамаш тега Iомабора цига кхувшбоагIараш. Цхьаболча наха швейни училище а оалар цох, швейни фабрика хиннача цIагIа хьаяр бахьан долаш.Иштта дар цу заман чухьа хинна Наьсарера деррига дешар. Кхыча тайпара аьлча, сел доккха а дика а дацар дешар гIулакх. Из ала йиш яр унахцIено лораярах а.
ХIанз мединститут йолча метте яр района поликлиника. Шозза вIаштIардаь зIамига цIа дар из. ДIачуваьннача, уйча, регистратура корг доаллар, цIен корашта дехкача форточках тара долаш. Из а цаI мара дацар. Сахилале боагIар циг аргIа хьалаца нах. КIеззига тIехьавусе, номерок йоацаш вусар. Могаш вале а веце а, кхоана юхава везаргвар. Из аргIа уйчара араяьле, коа Iокхоачар цкъаза, сел йIаьха йолаш. Цун юкъе латташ хулар когаш дийхка, кулгаш качъухка, кертах хIама хьоарчаяь, иштта кхыбола унахой. Оаш дийшадий хац сона Боков Ахьмада "Яккха йиш йоаца цIи" яха дувцар. Бокъонца цу уйча яздича санна да из. Готта яр чIоагIа. ХIанз мо эшаш мел бола лораш бацар. Оборудовани говза яцар. Цунга хьежжа дIаьхлора деш дола дарбаш а. ХIаьта лорий хьакъехьа аьлча, городерча поликлинике а больнице а шоай болх дика бовзаш бола нах бар. Къаьстта цIихеза вар Куштов Ахьмад, Ахушков Iалаудин, Вышегуров Хьамид, кхыбараш. Машенаш хIанзаръяраш мо сиха еце а, болх дика беш яр "Скори помощь". Наха езаш, цар хьашташ теркалдеш хулар лор Муталиева Зурихан. ТIехьагIа "РСФСР заслуженни лор" яха цIи лургья цунна.
Наькъий гIулакхи бувзама гIулакхи чIоагIа эсала латтар Наьсаре. ДукхагIдараш е жагIа а е асфальт а боаца урамаш дар. ДогIа дийлхача бахьа ма могга хотта хулар. КIоагашка сецаш дола хиш ханахьа докъалуцар. Хьадокъаделча, дом хулар, дохк санна гIетташ. Сона дагадоагIа, тхо даьхача Ингушски улица тIа асфальт булларгба яхаш хьакимаша дийца. Булларгба аьле, дош лора, Iобилла ца боалаш шераш дIаухар.Цу гIулакха цхьа бел IоIеттаеце а, газета тIа кепа теха арадаьннадар цу улицагIа асфальт биллаб аьнна. ТIехьагIо жагIа бехка баьлар. Цо а хIама дукха тоадацар, хотта кIезигагIа хуле а, дом дукхагIа хулар. Иштта во бар бувзам а. Телефонаш йолаш бIарчча улица тIа цхьа-ши цIа мара хилацар. Цхьайолча моттигашка уж а яцар. Яраш а болх беш-цабеш хулар. Тахан цу тайпара хьал эттача, мишта хургдар Наьсарера вахар? Вай-м агара хьалваьннар а тIехьа телефона тIа ма вагIий тахан. Сагота, хала хургдар вай вахар. Иштта дар из цу хана а. ХIаьта а наьсархой вахар кIеззига аттача даккха хьожар моттигера артисташ, денош сакъердамах хьалдузар цар. Сона дагадоагIа, культаран цIагIа вIашагIделла, болх беш дар халкъа театр. Из вIашагIтехар а цунна керте лаьттар а вар йоазонхо Боков Ахьмад. Вахаш Наьсаре вар из цу хана. Театра юкъе вар са хьехархо хинна, гIалгIай мотт кIоаргга бовзаш вола Гайтукиев Мухьмада Хьусен. ДукхагIа боккхача наьха ролаш ловзайора цо. Геттара наха езаеннаяр цар оттаяь А.Хамидова "Совдати Дауди" яха пьеса.
Иштта цIихеза бар Наьсаре Евлоева Раи Любаи. Уж геттара къона бар. Цхьан юкъа тхона нийсса духьалдоаллача Барахоев Мухтара коа квартире баьхар йижарийи цар нана Кайпеи.Тхона, кхувш доагIача берашта, хоза хетар йижарий. Мукъа ха йолча хана, городе гIолла царна тIехьалела долхар. Царна-м дийза хургдац из, хIаьта а тхона салоIам хулар цох. Араяьнна пластинкаш яр, Раяй иллеш тIадолаш. Дуккхача цIеношкара хьахозаш хулар цо доаха, Мустафайна хетадаь, илли. "Из малав – Мустафа?"- аьнна, хетадала тарлу шоана. Медов яр цун тайпан цIи. Дахчан пандар хоза локхаш а илли хоза оалаш а вар. Цудухьа ерригача районе вовзар Мустафа, дика артист санна. "Нохч-ГIалгIай АССР культуран заслуженни болхло" яха цIи енна, белгалбаьккхабар цун къахьегам. Цул совгIа, из вар Боков Ахьмада театра чувоагIаш. Из юкъевола спектаклаш безаме а беламе а хулар.
Къаьстта дувца деза аьнна хет сона Мальсагов Туханах лаьца. Вайна массанена ховш да, гIалгIаша Сийлахь-боккхача Даьймехка тIема юкъе доккха дакъа лаьцалга. Амма вайна бокъонца бовзацар вай къаман турпалаш, хIана аьлча уж техка, гучабаьха, дIаязбаь моттиг яцар. Из болх эггара хьалха цIенхаштта дIаболабир Мальсаговс 1972 шера. Цу хана из нефтебаза дирекотара болх беш вар. Района культура цIагIа зIамига оагилг делар цунна ше гулду каьхаташ, сурташ Iодахка. Дукха тешалаш вIашагIтехар цо вай мехкахой тIем тIа дакъа лоацаш хиларах. СалаIар доацаш къахьийгар ма хулла берригаш хьагучабахар а дIабовзийтар а духьа. 1973 шера гуйре тIаеча, цо хьаелл Наьсаре эггара хьалхара тIема а къахьегама а сийлен музей. Кхы а 5 шу даьлча мара музей санна дIачIоагIъяц из РФ культуран Министерствос. Юххьанца музейх дувцаш, чубаьхкача наха хьалхашка ше къамаьл дора Тухана. Укхаза го йиш яр развдчик хиннача Цароев Iаддала, Абадиев Японцанна, Албогачиев Хаматхана, Гудантов Руслана, Тутаева Аьсета, Арчаков Хасолтанна, Оздоев Мурада, кхыча майрахошта карагIдийна деналера гIулакхаш дувца каьхаташ а сурташ а. Музей хьаеш, каьхаташ леладеш, царга хьожаш Тухана гIо деш хилар тIема доакъашхо П.Братерский. ХIанз цхьаькха моттиг яр наьсархой салоIача хана баха йиш йолаш, цига царна довзар шоай зIамигача къаман истори, дикагIбола нах. Уж вай къаман кIезига а бацар. Вай деношка из музей геттара дегIаенай, цун доалахьа тайп-тайпара массехк зал я. ДоаггIача тайпара доал деш лелаю из дуккхача шерашка цунна керте латтача Сагов Мухьмада а цун новкъосташа а. Укхаза тIатоха деза, Мальсагов Тухана, из музей цо хьаярах, 1977 шера еннай "Нохч-ГIалгIай АССР культуран заслуженни болхло" яха цIи. 1990 шера денз музей цун цIи лелаеш хьайоагIа.
Иштта яр Нана-Наьсаре хьалха. Ха дIа мел йода боахамаш тоалуш, наьха вахара хьалаш дикагIа хулаш, керда наькъаш, паркаш, аллеяш, театраш, цIенош хьалдеш, вайна гучча тайпара тоаеннай даим ГIалгIайчен дог детталуш йола моттиг. Къаьстта а бIарг хьест бе-беча моттигашка дешаш, болх беш болча, куц-сибат долча вай кагийча наха, мехкараша. Из вай къаман кхоане я. Уж дика хиларга хьежжа, дика хургда мехка гIулакх а.
С. Арчаков,
йоазонхо
Сердало
№ 89-90 (11825 -826), четверг, 22 июня 2017 года